تغییر جنسیت در حقوق ایران
سالانه افراد بسیاری در سراسر جهان به علت مشکلات ژنتیکی یا روحی یا جسمی تصمیم به تغییر جنسیت‌شان می‌گیرند. گاهی پیش می‌آید که یک شخص جنسیتی را که از ابتدای تولد داشته، قبول ندارد و حس می‌کند که تفکرات، روحیات و خلقیاتش به درد جنس خودش نمی‌خورد و با کالبد اشتباهی دارد زندگی می‌کند.
گروهی نیز وجود دارند که در فیزیک بدنی‌شان نشانه‌هایی از هر دو جنس مونث و مذکر را دارند که می‌توانند با طی مراحل قانونی و جراحی به جنسیت واقعی‌شان برسند.
مراحل قانونی تغییر جنسیت
- روش اول مراجعه به دادگاه خانواده محل اقامت فرد و ارائه دادخواست مبنی بر اجازه برای تغییر جنسیت بر طبق بند 18 ماده 4 قانون حمایت از خانواده است. در این روش دادگاه فرد را به پزشکی قانونی هدایت می‌کند تا ضمن انجام آزمایشات لازم، مراحل درمانی نیز بگذراند. در صورت احراز شرایط و تایید پزشکی قانونی و روانپزشک، دادگاه اجازه تغییر جنسیت و تغییر نام در شناسنامه را صادر خواهد کرد. لازم به ذکر است که تغییر نام در شناسنامه منوط به اتجام عمل تغییر جنسیت می‌باشد و قبل از آن امکان ندارد.
- در روش دوم فرد با مراجعه به روانپزشک صلاحیت‌دار و گذراندن دوره‌های درمانی و آزمایشات هورمونی برای اطمینان از اینکه فرد دچار اختلال کروموزمی نیست، گواهی مبنی بر ترنس بودن را دریافت کرده و به دادگاه خانواده ارائه می‌دهد. دادگاه نیز با کسب نظر پزشکی قانونی و تاییدیه نظر روانپزشک حکم به جواز تغییر جنسیت و تغییر نام صادر می‌کند.
تغییر جنسیت و اثر آن در شغل
اصولا تغییر جنسیت در شغل تاثیری ندارد. مگر مواردی که شغل منحصرا مختص مردان یا زنان باشد. در واقع اگر قرارداد کار بر مبنای جنسیت باشد (مثلا خبلان هواپیمای جنگی) ممکن است با تغییر جنسیت قرارداد باطل شود. در غیر این صورت خللی به آن وارد نمی‌شود.
اثر تغییر جنسیت در نکاح
۱. در مهریه
در اینجا دو حالت قابل بررسی است:
حالت اول تغییر جنسیت (خانم به آقا) بعد از عقد نکاح و قبل از نزدیکی: در این صورت عقد نکاح به علت تغییر جنسیت باطل می‌شود و موضوعی برای پرداخت مهریه باقی نمی‌ماند. و شوهر سابق تکلیفی به پرداخت مهریه ندارد و حتی می‌تواند در صورت پرداخت آن را مسترد کند.
حالت دوم تغییر جنسیت (خانم به آقا) بعد از وقوع نزدیکی است. در این صورت عقد نکاح منحل می‌شود ولی مهر قابل مطالبه است زیرا عقد نکاح تا قبل از تغییر جنسیت واقع شده و حقوق و تکالیف بر آن بار می‌شود.
در مورد عده، عده از احکام ویژه زنان است و اگر بین زوجین رابطه جنسی برقرار شده باشد سپس به موجب طلاق یا فسخ، نکاح منحل گردد زن باید عده نگاه دارد و اگر رابطه جنسی برقرار نشده باشد، نیازی به نگاه داشتن عده نیست. پس هرگاه زن به دلیل تغییر جنسیت از زن بودن خارج گردد عده نیز ساقط می‌گردد البته، چون قانون در خصوص این مسائل حکمی ندارد امکان وجود نظرات مخالف هم هست. ولی اگر زوج تغییر جنسیت دهد بر زوجه واجب است عده نگه دارد و عده از او ساقط نمی‌شود.
۲. تغییر جنسیت در نکاح موقت
اگر زن در نکاح موقت تغییر جنسیت بدهد نسبت به ایام قبل از تغییر مستحق مهر می‌باشد ولی از زمان تغییر جنسیت دیگر استحقاق مهریه ندارد. اما اگر مرد جنسیت خود را تغییر دهد، باید مهریه همسرش را تمام و کمال پرداخت کند.
۳. اثر تغییر جنسیت در حضانت فرزندان مشترک
حضانت مادر: مادری که تغییر جنسیت داده و تبدیل به مرد شده بر فرزندان صغیر ولایت پیدا نمی‌کند. ولی طبق قانون مدنی حضانت فرزند تا 7 سالگی با مادر است و نغییر جنسیت این صلاحیت را از او سلب نمی‌کند. مگر این که فرد بخواهد ازدواج کند که در این صورت طفل به پدر یا جد پدری سپرده می‌شود.
حضانت پدر: در مورد پدر دو نظریه سقوط ولایت و بقای ولایت وجود دارد. همانطور که در قانون مدنی سلب حق ولایت و عزل ولی پیش بینی شده، در صورتی که تغییر جنسیت پدر آسیبی به طفل وارد کند پدر از ولایت ساقط می‌شود اما اگر این امر پدر منجر به آسیب و صدمه ای به کودک نشود دلیلی برای اینکه حکم سقوط ولایت بر وی صادر شود وجود ندارد و ولایت بر فرزند همچنان باقی است، همچنین گفته می‌شود تغییر جنسیت پدر به زن عنوان پدر بودن را از وی نمی‌گیرد و دارای صلاحیت حضانت با عنوان پدر است حتی اگر در مدتی که دارای حق حضانت است اقدام به تغییر جنسیت کند باز هم شایستگی نگهداری از فرزند را دارد، مگر اینکه پس از تغییر وی با مرد دیگری ازدواج کند که موجب سلب حضانت از او می‌شود، البته تغییر مانع از پرداخت نفقه به فرزندان نیز نخواهد بود.
۴. دیه فرد تغییر جنسیت داده
تغییر جنسیت باعث می‌شود دیه فرد تغییر جنسیت داده با جنسیت جدید محاسبه شود. یعنی اگر فردی در زمان حادثه منجر به پرداخت دیه زن باشد و سپس تا قبل از پرداخت تغییر جنسیت دهد و مرد شود، دیه‌ی مرد برای او ثابت می‌شود و بالعکس. در واقع ملاک میزان دیه زمان مطالبه می‌باشد.
۵. آثار تغییر جنسیت در ارث
در مورد تعلق ارث به فرد تغییر جنسیت یافته باید گفت ملاک ارث‌بری جنسیت فعلی فرزند می‌باشد. یعنی اگر فرزند پسری تغییر جنسیت بدهد و دختر شود، با توجه به جنسیت جدیدش مانند دختران ارث می‌برد و بالعکس.
باید توجه داشت جنسیت فرزندان هنگام فوت والدین مورد ملاک قرار می‌گیرد و به محض فوت، ماترک بیه وراث انتقال پیدا می‌کند در این صورت چنانچه شخص پس از فوت یکی از والدین و قبل از تقسیم ارث جنسیت خود را تغییر دهد، تغییری در میزان سهم الارث وی به وجود نمی‌آورد.
در مورد تغییر جنسیت والدین، ملاک زمان تشکیل نطفه می‌باشد. همانطور که در بالا ذکر شد با تغییر جنسیت پدر یا مادر بودن از فرد سلب نمی‌شود و در صورت فوت فرزند، پدر تغییر جنسیت یافته (تبدیل به زن شده) به اندازه پدر و مادر تغییر جنسیت یافته (تبدیل به مرد شده) به اندازه مادر از ترکه‌ی فرزند خود ارث می‌برند.
